Nhắc đến những cây thuốc nam quen thuộc và mang lại nhiều lợi ích cho sức khỏe, chúng ta không thể không nhắc đến cây cánh quạt. Loại cây này không chỉ được ưa chuộng bởi vẻ đẹp độc đáo mà còn bởi công dụng chữa bệnh hiệu quả, được ghi chép trong y học cổ truyền từ xa xưa. Cùng chúng tôi tìm hiểu chi tiết về loài cây này nhé!
Tổng quan về cây cánh quạt
Cây cánh quạt còn được biết đến với nhiều tên gọi khác như ô phiến, hoàng viễn, lưỡi đồng, quỷ phiến, xạ can, bạch quả, là loài cây thân thảo lâu năm thuộc họ Diên vĩ (Iridaceae). Loài cây này có nguồn gốc từ Trung Quốc và Nhật Bản, hiện nay được trồng rộng rãi ở nhiều nơi trên thế giới, bao gồm cả Việt Nam.
Cây rẻ quạt có kích thước nhỏ nhắn, chiều cao trung bình từ 50cm đến 1m. Điểm đặc biệt của loài cây này là bộ lá mọc thẳng đứng, xếp xen kẽ nhau thành hai hàng úp vào nhau, tạo thành hình quạt độc đáo. Lá cây có hình mác dài, màu xanh lục, với nhiều đường gân song song và mép nguyên. Chiều dài lá thường dao động từ 20 đến 40cm và rộng khoảng 15 đến 20mm.
Tổng quan về cây cánh quạt
Cây cánh quạt nở hoa vào mùa hè, hoa có cuống, mọc tập trung thành chùm ở phần ngọn. Hoa có màu vàng rực rỡ với những đốm tím nổi bật, tạo nên vẻ đẹp thu hút cho loài cây này. Mỗi bông hoa có 3 nhị và 6 cánh. Quả của cây rẻ quạt là dạng nang dài khoảng 20-25mm, hình trứng, chứa hạt có hình cầu màu xanh đen.
Loài cây này có thể được trồng trong chậu hoặc ngoài vườn, thích hợp với nhiều loại đất và điều kiện khí hậu khác nhau. Cây rẻ quạt cần được tưới nước thường xuyên, nhưng không nên tưới quá nhiều để tránh úng nước. Loài cây này cũng cần được bón phân định kỳ để đảm bảo phát triển tốt.
Phân bố, thu hái và chế biến cây rẻ quạt
Phân bố
Tại Việt Nam, cây cánh quạt mọc hoang dại ở nhiều tỉnh thành, tập trung chủ yếu ở các vùng ven rừng, ven sông, đồi núi thấp. Một số tỉnh có nhiều cây rẻ quạt phải kể đến như Cần Thơ, TP HCM, Huế, Ninh Bình, Hà Nội, Lào Cai,…
Thu hái
Cây rẻ quạt có thể được thu hái quanh năm, nhưng thời điểm tốt nhất để thu hoạch là vào mùa xuân và mùa thu, khi lá và thân rễ đã phát triển đầy đủ và có hàm lượng dược chất cao nhất.
Thu hái cây cánh quạt
Chế biến
- Lá: Có thể sử dụng lá tươi hoặc lá khô. Lá tươi rửa sạch, thái nhỏ, sắc nước uống. Lá khô tán thành bột mịn, pha nước uống hoặc nấu cao.
- Thân rễ: Thân rễ tươi rửa sạch, thái lát mỏng, phơi khô hoặc sấy khô. Thân rễ khô có thể tán thành bột mịn hoặc sắc nước uống.
- Hoa: Hoa khô tán thành bột mịn, pha nước uống hoặc nấu cao.
Tác dụng của cây cánh quạt
Theo y học cổ truyền
Theo y học cổ truyền, cây cánh quạt có vị đắng, hơi cay và tính hàn. Quy vào kinh can, tỳ và phế, loại thảo dược này được xem là vị thuốc quý với nhiều công dụng hữu ích cho sức khỏe như:
- Thanh nhiệt, tiêu đờm, giải độc: Cây rẻ quạt được sử dụng để điều trị các bệnh về đường hô hấp như ho, viêm họng, ho gà, viêm amidan, khàn tiếng. Nhờ tác dụng thanh nhiệt, tiêu đờm, giải độc, thảo dược này giúp làm dịu cơn ho, long đờm, giảm sưng tấy và thanh lọc cơ thể.
- Chữa sốt, bí đại tiểu tiện: Cây rẻ quạt có khả năng hạ sốt, lợi tiểu và điều trị các trường hợp bí tiểu tiện.
- Thống kinh, sưng vú tắc tia sữa: Loài thảo dược này được sử dụng để giảm đau bụng kinh, điều hòa kinh nguyệt và hỗ trợ điều trị sưng vú tắc tia sữa ở phụ nữ sau sinh.
- Trị mụn nhọt, đau nhức tai, sưng đau, rắn cắn: Cây rẻ quạt có tác dụng kháng khuẩn, kháng viêm, giúp sát trùng, tiêu sưng và giảm đau trong các trường hợp mụn nhọt, đau nhức tai, sưng đau do va đập, rắn cắn.
Theo y học hiện đại
Ngoài những công dụng được y học cổ truyền ghi nhận, cây cánh quạt còn được nghiên cứu và chứng minh bởi y học hiện đại với nhiều tác dụng quý giá cho sức khỏe.
Tác dụng chống virus, chống nấm
Theo các thí nghiệm trên động vật, cây rẻ quạt có khả năng ức chế virus gây viêm nhiễm đường hô hấp và một số loại nấm da thường gặp. Nhờ đặc tính này, thảo dược này có thể được sử dụng để hỗ trợ điều trị các bệnh như cảm cúm, ho gà, viêm phế quản, nấm da tay, nấm da chân,…
Tác dụng đối với hệ nội tiết
Tác dụng của cây cánh quạt
Cồn và dịch chiết xuất từ cây rẻ quạt có tác dụng kích thích tuyến nước bọt hoạt động hiệu quả hơn. Dược liệu này có thể được sử dụng dưới dạng uống hoặc tiêm để điều trị các trường hợp khô miệng do bệnh lý hoặc tác dụng phụ của thuốc.
Tác dụng kháng khuẩn
Cây cánh quạt được chứng minh có khả năng tiêu diệt một số vi khuẩn gây hại như khuẩn thương hàn, khuẩn bạch cầu, liên cầu khuẩn và bồ đào cầu khuẩn. Nhờ đặc tính này, thảo dược này có thể được sử dụng để hỗ trợ điều trị các bệnh do vi khuẩn như tiêu chảy, viêm họng, nhiễm trùng da,…
Tác dụng khử đờm
Thí nghiệm trên chuột nhắt cho thấy cây rẻ quạt có tác dụng long đờm mạnh, giúp cải thiện tình trạng ho có đờm, hỗ trợ điều trị các bệnh lý về đường hô hấp như viêm phế quản, viêm phổi.
Tác dụng giải nhiệt
Cây cánh quạt có đặc tính giải nhiệt, giúp hạ sốt hiệu quả. Ngoài ra, thảo dược này còn có tác dụng kháng viêm, hỗ trợ giảm đau, sưng tấy trong các trường hợp viêm nhiễm.
Cách sử dụng cây cánh quạt an toàn
Cây rẻ quạt tuy có nhiều công dụng hữu ích cho sức khỏe nhưng cũng tiềm ẩn nguy cơ gây độc nếu không sử dụng đúng cách. Do chứa một lượng độc tố nhỏ, việc sử dụng cây rẻ quạt tươi cần được lưu ý đặc biệt.
Cách sử dụng cây rẻ quạt tươi an toàn
- Sơ chế: Ngâm cây rẻ quạt tươi trong nước vo gạo để loại bỏ độc tố. Sau đó, rửa sạch và phơi khô để sử dụng.
- Liều dùng: Sử dụng liều lượng vừa đủ, không quá nhiều. Liều trung bình khuyến nghị là 6-10g dược liệu khô mỗi ngày sắc nước uống hoặc 10-20g thân, rễ tươi giã nhỏ.
- Đối tượng sử dụng: Cẩn trọng khi sử dụng cho phụ nữ mang thai, cho con bú, trẻ em và người có cơ địa yếu.
Nên sử dụng cây rẻ quạt dạng khô
Nên sử dụng cây rẻ quạt dạng khô
- Cây rẻ quạt dạng khô đã được loại bỏ phần lớn độc tố trong quá trình chế biến, do đó an toàn hơn so với dạng tươi.
- Dạng khô tiện lợi cho việc bảo quản và sử dụng.
- Có thể dễ dàng tìm mua dược liệu cây rẻ quạt dạng khô tại các nhà thuốc Đông y uy tín.
Một số lưu ý quan trọng khi sử dụng cây cánh quạt
Mặc dù cây cánh quạt có nhiều công dụng hữu ích cho sức khỏe, việc sử dụng thảo dược này cần được thực hiện cẩn trọng để đảm bảo an toàn và hiệu quả. Dưới đây là một số lưu ý quan trọng mà bạn cần ghi nhớ:
Hạn chế sử dụng lâu dài
Việc sử dụng cây rẻ quạt trong thời gian kéo dài có thể dẫn đến tình trạng cơ thể suy nhược và rối loạn tiêu hóa. Do đó, bạn nên tham khảo ý kiến bác sĩ để xác định thời gian sử dụng phù hợp với tình trạng sức khỏe của bản thân.
Chống chỉ định
Không sử dụng cây cánh quạt khi cơ thể không bị nhiệt, đang tiêu chảy, tỳ hư, phụ nữ mang thai và người có tạng hàn.
Một số lưu ý quan trọng khi sử dụng cây cánh quạt
Cần phân biệt rõ ràng cây rẻ quạt với cây hương bài vì hai loại cây này có hình dáng khá giống nhau. Tuy nhiên, hương bài có độc tính và không mang lại hiệu quả chữa bệnh.
Bảo quản đúng cách
Giữ cây rẻ quạt ở nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ẩm ướt và nhiệt độ cao.
iểm tra tình trạng dược liệu trước khi sử dụng. Nếu phát hiện dấu hiệu hư hỏng, ẩm mốc hoặc mùi lạ, hãy loại bỏ và không sử dụng.
Thận trọng khi kết hợp với các loại thuốc khác
Hầu hết các bài thuốc cổ truyền từ cây cánh quạt đều được lưu truyền chủ yếu trong dân gian. Do đó, bạn cần thận trọng khi sử dụng đồng thời với các loại thuốc khác, thực phẩm chức năng hoặc các thảo dược khác để tránh xảy ra tương tác không mong muốn.
Tham khảo ý kiến bác sĩ
Trước khi sử dụng cây rẻ quạt, đặc biệt là khi bạn đang có bệnh nền hoặc đang sử dụng các loại thuốc khác, hãy tham khảo ý kiến bác sĩ để được tư vấn cụ thể về liều lượng và cách sử dụng phù hợp.
Kết luận
Với những thông tin trên, hy vọng bạn đã có cái nhìn toàn diện hơn về cây cánh quạt và cách sử dụng loại dược liệu này một cách an toàn và hiệu quả.
Xem thêm:
